گفت‌وگو با مدیرکل معماری‌وساختمان شهرداری
۳۰ ضابطه برای سیمای تهران
گروه مسکن- بهشاد بهرامی: معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران ضوابط جدید طراحی و اجرای «نما» در انواع ساختمان‌ها را به مناطق ۲۲گانه ابلاغ کرد.
این ضوابط پیش‌تر به‌صورت کلی مطرح شده بود اما هم‌اکنون جزئیات آن که شامل ۳۰ نوع مقررات و دستورالعمل برای نحوه چیدمان نمای ساختمان‌ها می‌شود، اعلام شده و باید توسط سازنده‌ها، اعمال و مورد استفاده قرار بگیرد. ضوابط جدید از ابتدایی‌ترین مرحله نماکاری که همان «خرید مصالح مخصوص نما» است، فرمان عملیات نما را تحت کنترل می‌گیرد و سپس بر مراحل میانی همچون «طراحی نما» و مرحله اصلی یعنی «اجرای نما» نظارت می‌کند.
صورت ساختمان‌ها به‌عنوان اجزای تشکیل‌دهنده سیمای تهران، تاکنون چندان تحت کنترل واحد نبوده و برخلاف سایر قسمت‌های پنهان ساختمان که مشمول مقررات نظام مهندسی و شهرداری است، اجرای «نما» عملا خارج از محدوده استحفاظی این دو نهاد بوده و نما‌ها بیشتر تحت‌تاثیر سلیقه بسازوبفروش‌ها و تقلید چشمی یک سازنده از کار سازنده دیگر، اجرا شده است.
به‌عنوان مثال، در سال‌های اخیر، نوعی سنگ‌نما که چندان هم دربرابر فرسایش ناشی از نور خورشید و رطوبت و باد و باران، مقاومت کافی ندارد، به نمای غالب ساخت‌وسازهای مسکونی بدل شده است. این اواخر هم، نورپردازی‌های نه‌چندان جذاب، در ساختمان‌های جدید برخی مناطق مُد شده است.
برای ساماندهی این آشفته‌بازار، دفتر معماری و ساختمان معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران، مجموعه‌ای تحت عنوان «ضوابط عام نمای ساختمان» را تدوین کرده تا با اجرای آن توسط سازنده‌ها و نظارت شهرداران مناطق بر حسن‌اجرای این ضوابط واحد، سیمای شهر تهران از آشفتگی سال‌های اخیر فاصله گرفته و به سمت آراستگی حرکت کند. ضوابط جدید نمای ساختمان، دارای سه سطح ایجابی، توصیه‌ای و سلبی است به این معنی که عمل به بخشی از ضوابط از سوی سازنده‌ها، حکم الزام دارد. برای بخشی دیگر، حالت توصیه‌ای در نظر گرفته شده و سایر ضوابط نیز حکم «پرهیز» و عدم اجرا را دارد. در قالب مقرراتی که شهرداری تهران برای نحوه طراحی و اجرای نمای ساختمان‌های جدید وضع کرده، مالکان پروژه‌های ساختمانی باید از بکارگیری رنگ‌های تند و غیرهماهنگ با نمای غالب ساختمان‌های محله، پرهیز کنند و همه تاسیسات فنی نصب‌شده در بیرون و بام ساختمان را در برابر «دیدعمومی» استتار کنند. همچنین استفاده از مصالح مقاوم در برابر فرسایش و آلودگی، یک الزام است و در مقابل، باید از نصب علائم، نماد و مجسمه‌های اشاعه‌دهنده تفکرات دینی و ضد فرهنگی پرهیز شود.
مدیریت شهری، برای تضمین اجرای ضوابط نما، عدول از حداقل‌های پیش‌بینی شده در ضوابط را جزو خطوط‌قرمز مربوط به پایان‌کار قرار داده به این معنی که اگر «نما» با دستورالعمل‌‌ها تناسب نداشته باشد، پایان‌کار ساختمانی صادر نخواهد شد.
درباره جزئیات ضوابط نما، با سهیلا صادق مدیرکل معماری و ساختمان شهرداری تهران گفت‌وگو کرده‌ایم که در زیر می‌آید:
سال گذشته معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران از تهیه پیش‌نویس ضوابط عام نمای ساختمان خبر داد. تدوین ضوابط نما در چه مرحله‌ای است و چه راهکاری برای انطباق این ضوابط که بخش تئوری کار محسوب می‌شود با عملیاتی شدن این ضوابط پیش‌بینی شده است؟
یکی از مهم‌ترین وظایفی که در طرح جامع و طرح تفصیلی جدید تهران و متعاقب آن در برنامه عملیاتی ۵ ساله شهرداری تهران تکلیف شده است موضوع «ساماندهی و ارتقای کیفیت سیما و منظر شهری در جهت احیای معماری و شهرسازی ایرانی‌اسلامی» در مقیاس کلان و «بهبود وضعیت نمای ابنیه شهر» در مقیاس خرد است. در این راستا اداره کل معماری و ساختمان اقداماتی را به موازات یکدیگر آغاز کرده است. اولین اقدام عملیاتی در این بخش تدوین مبانی و اصول اولیه شامل تدوین «ضوابط عام نمای شهر تهران» است. این ضوابط به مناطق ۲۲ گانه ابلاغ شده و هم اکنون هم توسط اداره کل معماری و ساختمان نحوه اجرای آن کنترل می‌شود. برای اجرایی شدن این ضوابط کمیته‌های نما در سطح مناطق پیش‌بینی شده که از افراد متخصص در زمینه معماری و شهرسازی خصوصا طراحی شهری تشکیل شده و در کنار مسوولان منطقه که در روند صدور پروانه ساختمانی فعالیت می‌کنند قرار می‌گیرند و پشتیبانی علمی و فنی طرح‌ها را عهده‌دار هستند. دومین گام، برگزاری دوره‌های آموزشی به منظور آگاهی و ارتقای دانش و سطح علمی پرسنل شهرداری تهران با بهره‌گیری از تجربیات استادان و متخصصان امر است. برنامه‌ریزی این دوره‌های آموزشی تا پایان سال به‌صورت هفتگی به تفکیک مناطق تنظیم شده و تاکنون ۶ دوره برگزار شده است.
ضوابط نما در چند بخش تدوین شده است و براساس آن سازندگان و طراحان نمای ساختمان به اجرای چه بایدها و نبایدهایی ملزم شده‌اند؟
ضوابط عام نما شامل سه مرحله کلی انضباط نما، نظم نما و انتظام نما است. این ضوابط در پنج بخش شامل مصالح، ملحقات، تابلوها، پیش‌آمدگی و بازشوها و بام تدوین شده است. مرحله نخست ضوابط یعنی انضباط نما در سه رده ایجابی (بایدها)، سلبی (نبایدها) و (توصیه‌ها) به جمع‌بندی رسید. موارد سلبی شامل مواردی می‌شود که سازنده نباید آنها را اجرا کند. به‌عنوان مثال سازنده از استفاده از اشکال ناموزون، جانمایی برخی مجسمه‌ها که به فرهنگ ما تعلق ندارد یا استفاده از برخی الگوها و سبک‌های غیرمتعارف منع شده است.
موارد ایجابی ضوابط عام نما شامل چه مواردی می‌شود؟
شامل مواردی می‌شود که طراح باید در زمان طراحی به آن عمل کند که در همان قالب «مصالح، ملحقات، پیش‌آمدگی، بازشو و بام» قرار می‌گیرد. به‌طور مثال مقرر شده هرگونه پیش‌آمدگی مثل بالکن باید در محدوده ملک قرار داشته باشد.
چرا محدود است؟
بهتر است به جای محدود بگوییم این ضوابط کلی است. علت آن هم این است که به هر حال برای شهری مانند تهران با چنین وسعتی که هر منطقه آن یک شهر است و از ویژگی‌های متفاوت کالبدی، بصری، عملکردی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار است باید در مرحله اول به‌صورت کلی مواردی را که بسیار به چشم می‌خورد و با فرهنگ ما مغایر است اصلاح کرد تا بعد بر مبنای مطالعات دقیق‌تری که انجام خواهد شد جزئیات بیشتری را ارائه دهیم.
در این مورد لازم است توجه شما را به این نکته جلب کنم که مهم‌ترین موضوعی که باید در طراحی ساختمان‌ها به آن‌توجه شود، اول شرایط اقلیم خرد منطقه است که در ابعاد بازشوها، میزان پیش‌آمدگی‌ها، مصالح مصرفی و مواردی از این قبیل تاثیرگذار است. دوم عملکرد ساختمان باید مورد توجه قرار گیرد. به‌طور مثال نمای ساختمانی که کاربری آن فروشگاه است با نمای ساختمان یک مدرسه متفاوت است. همین‌طور نمای یک ساختمان مسکونی با نمای یک ساختمان تجاری باید متفاوت باشد در نتیجه یک ضابطه برای عموم ساختمان‌ها نمی‌تواند پاسخگو باشد. به همین دلیل ضابطه‌ای که تدوین شده خیلی کلی است و خطوط کلی الزامات را بیان می‌کند و در مراحل بعدی کامل‌تر خواهد شد.
در اصول طراحی شده چه ضوابطی برای نمای ساختمان بلندمرتبه الزامی عنوان شده است؟
مهم‌ترین موضوعی که در مورد تک بناهای بلندمرتبه باید رعایت شود، توجه به همجواری‌های آن است. یعنی غیر از موضوعاتی همچون ظرفیت خیابان‌های همجوار و جمعیت‌پذیری باید به همجواری‌ها و همسایه این ساختمان‌ها توجه شود که از نور، هوا و دید مناسب محروم نشوند. در مورد طراحی نمای بناهای بلندمرتبه هنوز ضابطه مشخصی تدوین نشده ولی معیارهایی در دست تهیه قرار دارد که بر اساس آن معیارها طرح‌ها ارزیابی شوند.
برای آنکه ضوابط نمای ساختمان ضمانت اجرا داشته باشد و به تعبیری نوعی عامل بازدارنده سازنده در اجرا نکردن ضوابط وجود داشته باشد آیا جریمه یا بسته تشویقی برای آن پیش‌بینی شده است؟
به صورت مشخص جریمه‌ای برای اجرایی نشدن ضوابط نما وجود ندارد اما فرآیندی که تعریف شده به کنترل طرح‌ها می‌پردازد. به این ترتیب که طرح نما در کمیته‌های نمای مناطق شهرداری بررسی می‌شود و براساس مصوبه کمیته پروانه ساختمانی صادر می‌شود. تایید نقشه نمای ساختمان در این کمیته‌ها به منزله مهر تایید نقشه نما است. پس از صدور پروانه ساختمانی و اجرای عملیات ساختمانی، بر نمای در حال ساخت نظارت و کنترل اعمال می‌شود تا مشخص شود مطابق با نقشه‌ها پیش می‌رود یا خیر. در صورت رعایت نشدن نقشه نمای تایید شده به مالک تذکرات لازم داده می‌شود تا نمای ساختمان را مطابق نقشه‌های مصوب اجرا کند.
نظارت بر اجرای نما توسط شهرداری انجام می‌شود یا سازمان نظام مهندسی؟
فعلا توسط شهرداری این نظارت انجام می‌شود. سازمان نظام مهندسی فقط به صورت کلی بر هر مرحله از ساختمان نظارت دارد ولی اینکه آیا نمای اجرا شده با نقشه‌های مصوب تطبیق دارد یا خیر هنوز ورود پیدا نکرده است. این نکته را اضافه کنم که از آنجا که اجرا نشدن نمای ساختمان به صورت اصولی جزو تخلف ساختمانی احراز نمی‌شود صدور جریمه تخلف برای آن امکان‌پذیر نیست اما می‌توان از اهرم‌هایی برای الزام مالک به رعایت نقشه نما استفاده کرد. مثل اینکه تا زمانی که نقشه نمای اجرا شده اصلاح نشود پایان کار صادر نشود. به تعبیر دیگر وقتی پروانه ساختمانی صادر می‌شود، مالک ملزم است زیر نظر مهندس ناظر نقشه‌های مصوب ساختمان را اجرا کند. وقتی که نقشه‌های نما مصوب می‌شود در صورت عمل نکردن به نقشه نما شهرداری منطقه می‌تواند گواهی عدم خلاف برای ساختمان صادر نکند چون از مفاد و نقشه‌های مصوبه تخلف کرده است.
اگر سازنده‌ای به تمامی ضوابط نما عمل کند و موارد توصیه‌ای را هم مدنظر قرار دهد بسته تشویقی مثل تراکم یا اعمال تخفیف در هزینه صدور پروانه ساختمانی برای آن وجود دارد؟
برای این مورد سازوکاری تعیین شده تا در مسیر صدور پروانه ساختمانی، نقشه‌های نما هم مانند سایر نقشه‌های معماری تایید شود و پس از آن پروانه ساختمانی صادر شود. در این فرآیند اگر سازنده‌ای به اجرای ضوابط نما اقدام کند در پرداخت عوارض ساختمانی برای او تخفیف‌هایی در نظر گرفته می‌شود ولی هنوز در دست رسیدگی است و نهایی نشده است.
تدوین سند تکمیلی طرح جامع شهر تهران (برنامه راهبردی مدیریت منظر شهری تهران) در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
خوشبختانه طرح جامع تهران با اتخاذ رویکرد برنامه‌ریزی راهبردی که دارد از یک قالب سنتی خارج شده و با نگاهی جدید توانسته علاوه بر توجه به اصل انعطاف‌پذیری در سیاست‌گذاری، حوزه‌های جدیدی همچون حوزه‌های زیست محیطی و طراحی شهری را به قلمروی سیاست‌های طرح وارد کند. در این راستا، برنامه راهبردی طراحی شهری و مدیریت منظر شهری تهران به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسیده بنابراین تهیه سند مذکور الزامی قانونی برای شهر تهران به شمار می‌آید. بخشی از سند «برنامه راهبردی طراحی شهری و مدیریت منظر شهری تهران» به‌عنوان سندی که محتوای دیگر اسناد رسمی شهر را تکمیل و تدقیق می‌کند در سنوات گذشته تهیه شده و ادامه آن در برنامه سال جاری اداره کل معماری و ساختمان در جریان است.
