اقلیم گرم و مرطوب یکی دیگر از اقلیم های ایران سواحل جنوبی ایران که بوسیله رشته کوههای زاگرس از فلات مرکزی جدا شدهاند، اقلیم گرم و مرطوب کشور را تشکیل میدهند. این ناحیه شامل نوار باریک ساحل شمالی خلیج فارس و دریای عمان از اروند رود در جنوب غربی استان خوزستان تا خلیج گواتر در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان میباشد که آن را به خاطر آب و هوای گرم و طاقت فرسا «دروازه جهنم» نامیدهاند. بهطوریکه در آسمان ابری و شیری رنگ، روشنایی زیاد به خاطر شدت تابش پرتو پراکنش یافته چشم را آزار میدهد و در هوای صاف و زمین بایر مقداری پرتو منعکس شده از سطح زمین حداکثر میباشد، شهرهای بندرعباس، جاسک، آبادان و اهواز از جمله شهرهای این اقلیم محسوب میشوند. به خاطر فاصلهای که از دریا دارند، از نظر گرما و رطوبت و میزان بارندگی متفاوتاند.
خصوصیات آب و هوایی این کرانه در اقلیم گرم و مرطوب
میزان ریزش باران سالیانه بسیار اندک ،اغلب بارندگی در فصول پاییز و خصوصاً زمستان
- رطوبت هوا بسیار زیاد در تمام فصول سال
- هوا بسیار گرم و مرطوب در تابستان و معتدل در زمستان
- اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز
- شوربودن آب های زیرزمینی در اکثر مناطق
- پوشش بسیار کم گیاهی
- تابش تقریباً عمودی آفتاب در فصول بهاروتابستان
- میزان تبخیر آب در منطقه بسیار زیاد
- بادهای صحرایی عربستان (نامناسب)،بادهای ساحلی (مناسب)
- اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز
- اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز
ظرفیت حرارتی وگرمای ویژه آب نسبت به سایر اجسام در روی کره زمین بیشتر است.به همین خاطر آب قابلیت ذخیره حرارت بیشتری نسبت به معدل ذخیره حرارت سایر اجسام درروی کره زمین دارد. مشاهده این امر در سواحل کنار دریا بسیار بارز است.درطی روز که آفتاب می تابد،سطح زمین گرم می شود.درروزهای گرم شدت گرمای سنگ و یا شن و ماسه سواحل دریا بقدری است که با ای برهنه نمی شود روی آن راه رفت،ولی در همین هنگام آب دریا هنوز معتدل است و درآن می توان به راحتی آب تنی نمود.
در رابطه با گیاهان باید متذکر شد که گیاهان به لحاظ تبخیر آب،درایجاد برودت درمحیط تأثیر بسزایی دارند.« در طی یک روز آفتابی در تابستان، یک درخت ممرز و یا بلوط بزرگ، به میزان۲۵۲۰۰۰ (کیلوکالری ) درخنک سازی هوا تأثیر می گذارد.این مقدار برابر است با میزان هوای خنکی که یک دستگاه تهویه مطبوع با ۲۰ ساعت کاردر روز برای ۱۰ اتاق معمولی تأمین می کند.حدود ۱۰۰۰مترمربع چمن دو برابر این میزان تأثیر برودتی دارد ». وجود گیاهان علاوه بر افزایش رطوبت نسبی ،باعث ایجاد سایه در تابستان می شوند که خود ازحرارت زیاد آفتاب می کاهد.
اختلاف درجه حرارت و فشار هوا ،به علاوه دوران کره زمین باعث جابجایی هوا و در نتیجه باد می شود. به دلیل اینکه باد با خود ابرهای باران زا و باران که لازمه حیات است را به ارمغان می آورد،بدون وجود باد ،زندگی در روی کره زمین برای بشر غیر ممکن است . در ایران ابرهای باران زا از طرف دریای مدیترانه و اقیانوس هند می آیند .جریان باد دیگری هم از سمت شمال می وزد که با خود سرمای زیاد به همراه دارد.در جنوب ایران بادهای صحرایی عربستان می وزد که مانع تجمع ابرهای باران زا در این منطقه می شود. بادهای محلی نیز در هر ناحیه وجود دارد که از جهات مختلف می .وزد. بعضی از این بادها مرطوب و خنک می باشند و بعضی گرم همراه با گردوغبار هستند.
طراحی معماری در اقلیم گرم و مرطوب
اهداف طراحی اقلیمی در اقلیم گرم و مرطوب موارد زیر میباشد:
- کاهش دمای هوای داخلی
- محافظت از ساختمان در برابر تابش نور خورشید با ایجاد حداکثر سایه اندازی
- استفاده از جریان هوا برای ایجاد تهویه طبیعی..
فرم کلی ساختمان
به دلیل شدت تابش آفتاب در جهات شرق و غرب، فرم ساختمان باید کشیدگی در امتداد محور شرقی – غربی داشته باشد. در این حالت ایجاد کوران درداخل ساختمان و کاهش رطوبت هوای داخلی بهتر انجام میشود.
در صورتی که ساختمان در سایه کامل قرار گیرد پلان آن میتواند آزاد باشد، توصیه میشود ساختمان برخلاف اقلیم سرد. در جهت وزش بادهای مطلوب قرار گرفته و سقف آن بلند باشد
به حداکثر رساندن جریان هوا در اطراف ساختمانها با ایجاد فاصله مناسب در بین آنها توصیه میشود.
اجتناب از ایجاد پنجره در نماهای شرقی و به خصوص غربی، در غیر اینصورت محدود نمودن تعداد و مساحت چنین پنجرههایی و پیشبینی سایبان عمودی برای آنها توصیه میشود.
استفاده از شیشههای دو جداره توصیه میشود.
تهویه مورد نیاز در ساختمان در اقلیم گرم و مرطوب
مهمترین عامل ناراحتی انسان در اقلیم گرم و مرطوب خیس ماندن پوست بدن و کم بودن ظرفیت تبخیر هوا به دلیل رطوبت زیاد میباشد؛ بنابراین رعایت اصول زیر میتواند تا حدی این مشکلات را مرتفع نماید.
- در صورت امکان تمام اتاقهای ساختمان دارای بازشو در منطقه فشار و مکش باشند.
- پلانها باز طراحی شوند و فضای عریض و آزاد بین ساختمانها وجود داشته باشد.
- مناسبترین ارتفاع کف پنجره .۵ تا ۱٫۵ متر از کف اتاق است و اگر به دلایلی پنجرهها باید در ارتفاع بالاتری قرار گیرند، بهتر است از پنجرههای افقی که باد را به پایین هدایت میکند استفاده کرد.
- با گسترش بام در سطحی بیش از سطح زیربنا میتوان پنجرهها و دیوارها را در برابر تابش آفتاب و ریزش باران حفظ کرد.
ویژگیهای معماری اقلیم گرم و مرطوب
ساخت بناها به صورت حیاط مرکزی و نیمه درون گرا
در این کرانه اکثر ساختمان ها نیمه درون گرا هستند و اطاق ها در اطراف یک حیاط مرکزی قرار دارند . فرق عمده ی این ساختمان های حیاط مرکزی با ابنیه ی مشابه در مناطق فلات مرکزی ایران در این است که با وجود آن که این ساختمان ها درون گرا می باشند ، ولی ارتباط آن ها با فضای خارج کاملا بسته نیست و پنجره های بلند و مرتفع و ایوان های وسیع رو به فضای کوچه و یا میدان در طبقات دوم و خصوصا سوم ساختمان دارند .
ارتفاع اتاق ها نیز در این منطقه از سایر مناطق اقلیمی ایران بیشتر است و ارتفاع آن گاه تا چهار متر یا بیشتر می رسد . دلیل این امر بدان جهت است که گرمای هوا در فضای داخل صعود کرده و در نتیجه دمای هوا در ارتفاع پایین تر اتاق کاهش می یابد و با وجود پنجره های زیر سقف در دو طرف اتاق ، هوای گرم تهویه می شود.
استفاده از ایوانهای وسیع و مرتفع
ایوان در این منطقه از سایر نواحی بزرگتر است و فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب می شود . در فصول گرم که مدت آن حدود نیمی از سال است ، اغلب فعالیت های روز مره در داخل ایوان انجام می شود ، زیرا در ایوان هم تهویه به خوبی صورت می گیرد و هم در زیر سایه قرار دارد . غالبا در دور تا دور حیاط مرکزی و همچنین در یک و یا دو سمت خارج بنا ایوان های وسیع و مرتفع وجود دارد .
مصالح مورد استفاده در اقلیم گرم و مرطوب
به دلیل گرمای زیاد و کم بودن نوسان درجه حرارت در طول شبانه روزمصالح مورد استفاده در اقلیم گرم و مرطوب باید از ظرفیت حرارتی کمی برخوردار باشد.
چوب بهترین نوع مصالح در این منطقه است زیرا حرارت را به کندی منتقل میکند (به دلیل ضریب رسانش پایین) و به خاطر کم بودن ظرفیت حرارتی در شب با وزش نسیم گرمای کسب شده را از دست میدهد؛ ولی به دلیل کم بودن پوشش گیاهی در این منطقه به ندرت از چوب استفاده میشود.
در کنار هورها و مردابها و در مناطقی که نی وجود دارد خانههای حصیری ساخته میشود که مخصوص خانوادههای تنگدست است این خانهها به «کپر» معروفند.
در بندر بوشهر، اکثر خانهها با سنگهای رسوبی ساخته شدهاند.
در چابهار اکثر خانهها با خشت اجرا شدهاند.
در خرمشهر خشت و آجر مصالح غالب ساختمانی هستند.
در این مناطق غالباً طاقها کاه گلی و و مسطح هستند.
در برخی از شهرهای این اقلیم برای ایجاد جریان هوا از بادگیر استفاده میشده است مانند جزیره کیش.
شرایط آب و هوایی به موازات سایر عوامل محیطی از مهمترین عوامل موثر در شکل گیری و تکوین شهرها و تداوم حیات شهری به شمار می آید .در واقع شهرها ،عناصر شهری وعملکرد آنها همواره از عناصر و عوامل آب و هوایی متأثر بوده و هستند.
در روابط متقابل بین پروژه های ساختمانی و هوا یا آب و هوا دو جنبه کلی وجود دارد.
اول : اثرات آب و هوا بر روی طرح و شکل ساختمان و استقرارآن
دوم : اثرات مستقیم آب و هوا بر روی فعالیتهای ساختمانی
دررابطه با این موارد و برنامه ریزی مربوط به آن موارد زیر باید مد نظر قرارگیرند :
الف : مکان یابی مناسب و مطلوب
ب : نظم و ترتیب بناهانسبت به یکدیگر و در رابطه با تأثیر پذیری از عناصر اقلیمی
ج : مقاومت مصالح به کار گرفته شده در برابر عناصر و عوامل آب و هوایی
د : پلان،شکل و طراحی ساختمان نسبت به شرایط آب وهوایی