شیوه پارسی
شیوه پارسی در دوره تاریخی هخامنشیان سبک غالب معماری ایران بوده‌است. پاسارگاد، سیَلک، چُغازنبیل، وتخت جمشید، نمونه‌هایی از این سبک هستند. شیوه پارسی نخستین شیوه معماری ایران است که روزگار هخامنشی تا حمله اسکندر به ایران یعنی از سده ششم پیش از میلاد تا سده چهام را در بر می‌گیرد. نام این شیوه از تیره پارس برگرفته شده‌است که در این روزگاران بر کشور پهناور ایران فرمانروایی می‌کردند.
شیوه پارتی
شیوه پارتی نام یکی از شیوه‌های معماری ایرانی مربوط به دوره اشکانیان (پارت) است.
ویژگی معماری شیوه پارتی
- گوناگونی در طرحها و بهره‌گیری از اندام‌های گوناگون.
- جفت سازی در نیایشگاه‌ها و کاخ‌های پذیرایی و پاد جفت سازی در کاخ‌های مسکونی و خانه‌ها.
- درونگرایی با بهره‌گیری از میانسرا.
- شکوه و عظمت دادن به ساختمانها با بلند ساختن آن ها
شیوه های معماری ایران بعد از اسلام
شیوه خراسانی
اولین نمونه های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت. الگوی مساجد آن تقلیدی از مسجد نبی اکرم (ص) در مدینه است . برای ساختن این مسجد ، رسول گرامی (ص) دستور می دهند سنگهای لاشه را از نزدیکترین کوه تهیه کرده و آنها را به صورت خشکه چین (بدون ملات) بر روی هم بچینند . ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب در حالی که دستهایش را بلند کرده باشد ، تعیین می شود . پوشش سقف شبستان آن از عناصری ساده مانند پوست چهارپایان بوده که در ضمن ، سایبانی در برابر نور شدید آفتاب بوده است . از نخلهای خشک و درختان بی بار به عنوان ستون و تیر استفاده می شده است . مساجد اولیه اسلام در خراسان با الهام از مسجد مدینه (مدینه النبی) در یک فضای چهارگوش با شبستانی در جهت قبله به وجود آمد و سقف تنها شبستان آنها نیز برای ایجاد سایبان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شد (شبستانی).
در مجموع خصوصیات شیوه خراسانی عبارتند از :
– سادگی تا مرز امکان بوده است یعنی آنرا از خود محل ساخت « بوم آورد یا ایدری » – استفاده از مصالح بوم آورد ( ساختمایه ای که دراین شیوه بکار رفته بدست می آورند)
– پرهیز از بیهودگی
– مردم واری فوق العاده
– نیارش
– خودبسندگی
– درون گرایی
شیوه رازی
چهارمین شیوه معماری ایرانی (بعد از پارت و پارسی و خراسانی) که تمام ویژگی های خوب سه شیوه قبل را داراست. آغاز شیوه در ری (راز) رواج یافته (ری در آن زمان بسیار آباد بوده است). از زمان آل زیار تا حمله مغول – طرح های دایره هشت گوش، شش گوش و مربع و مربع مستطیل – میل های راهنما – (تبدیل بناهای مساجد شبستانی به بناهای چهار ایوانی) – طاق و گنبد در این دوره بسیار پیشرفت کرد و گونه های چفد تیزه دار برای گنبد به کار رفت (چفد: قوسی)، (تیزه دار: نوک تیز).
(در زمان خراسانی طاق آهنگ بود). و از انواع طاق های کلمبر، چهار بخش، کاربندی و چهار ترک بهره گیری شد. ایجاد و انواع نقش های شکسته در این دوره – گره سازی با آجر و کاشی و گره سازی درهم (قطعاتی از کاشی را مانند نگین و یا ساده در میان قطعات آجری به کار میبرند. در شیوه رازی آجرکاری نماسازی همراه با سفت کاری انجام میشد.
شیوه آذری
شیوه آذری نیز از قرن هفتم تا اوایل قرن دهم هجری مورد استفاده قرار می‌گرفت که از نمونه‌های معماری آن دوره میتوان به ارگ تبریز، مسجد گوهرشاد، مسجد بی بی خانم در سمرقند و از همه مهمتر منارجنبان اصفهان اشاره کرد.
شیوه اصفهانی
در اوایل قرن دهم هجری شمسی سبک اصفهانی رونق گرفت و تا اواسط دوره قاجار یعنی در دوره حکومت‌هایی چون صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه، سازه‌های معروف فراوانی مثل چهلستون، عالی قاپو و مسجد شاه (مسجد امام) را از خود به جای گذاشت. پس از دوره قاجار و با شروع حکومت پهلوی معماری معاصر ایران شکل گرفت و تا کنون نیز ادامه دارد.
۱- ساده شدن طرحها که در بیشتر ساختمان ها، فضاها یا چهار پهلو ( مربع) هستند یا مستطیل.
۲- در شیوه آذری با بکارگیری یک هندسه قوی، طرحهای پیچیده ای ساخته شدند اما در شیوه اصفهانی ، هندسه ساده و شکل ها و خط های شکسته بیشتر بکار می رفت.
۳- در تهرنگ ساختمانها نخیر و نهاز ( پیش آمدگی و پس رفتگی ) کمتر شد، ولی از این شیوه به بعد ساخت گوشه های پخ در ساختمان رایج تر شد.
۴- همچنین پیمون بندی و بهره گیری از اندام ها و اندازه های یکسان در ساختمان دنبال شد.
۵- سادگی طرح در بناها هم آشکار بود.
سادگی پلان ها و طرح ها – کاشی های خشت بزرگ هفت رنگ بجای کاشی معرق.
هنر و معماری در جهان پهناور اسلام دارای چهار دبستان با شیوه بنیادی است :
۱- شیوه مصری
۲- شیوه شامی
۳- شیوه مغربی
۴- شیوه ایرانی
اصولی را که در هنر ایران و به ویژه در معماری وجود داشته میتوان به پنج اصل تقسیم کرد .
– مردم واری
– پرهیز از بیهودگی
– نیارش
– خودبسندگی
– درون گرایی
